माघ महिनाको कुरा हुनुपर्छ । बाक्लो कुहिरो र चिसो उस्तै उस्तै थियो । कृष्ण सर्वहारि कलिङ भन्दै मोबाईलको घन्टी बज्दा म चिया पिउदै थिएँ । कृष्ण सर्वहारी कोहलपुर आउनुभएको रहेछ । कहाँ हुनुहुन्छ तपाईलाई भेट्न आउदै छु है ? सर्वहारी कोहलपुर नै हुनुहुदोरहेछ । यु आर हर्टली वेलकम सर्वहारी जि ! मैले खुशी हुँदै फोन राखेको थिएँ । केही बेरमै आईपुग्नु भयो सर्वहारी जि, साथमा हुनुहुन्थ्यो अर्को एकजना युवक पनि । हामिले परिचय गर्यौँ एक आपसमा । म सागर गैरे, म शेखर दहित उनले भने । हामिले सँगसँगै बसेर चिया पियौँ र निकै बेर कुराकानी गर्यौं । छुट्टिने बेलामा दुबै जनालाई एक एक वटा ‘लकडाउन’ पुस्तक दिएको थिएँ ।

झन्डै एक महिना पछि तिनै शेखर दहितसँग फेरि भेट भयो मेरो पसलमा । उनले शुरुमै ‘लकडाउन’को लेखनिको बारेमा कुरा निकाले । हामिले थारु साहित्यका बारेमा पनि कुराकानी गर्यौँ । चिया पियौँ र छुट्टियौँ ।

तेस्रो भेटमा उनले आफैले थारु भाषामा लेखिएको ‘गयर्वा बुडु’ भन्ने कथा सँग्रह र थारु भाषाको साहित्यिक पत्रीका ‘लावा डगर’का चार वटा अंक ल्याएर छोडे । दुई तिनपटकको भेटमा शेखरसँग बसेर एकाध घन्टाको समय बिताउन सक्ने साथी बनिसकेको थिएँ म । फेरि कुनै दिन भेटघाट गर्ने बाचाका साथ हामी छुट्टियौँ । उनी बर्दियातिर आफ्नो कर्मक्षेत्रतिर लागे म भने उनको पुस्तकका पाना पल्टाउन लागेँ । आवरण चित्र नै मलाई आफ्नो बाल्यकाल तिर फर्काउन प्रयाप्त थियो ।
पाल्पामा जन्मिएको भएपनि मेरो बाल्यकाल तराईको थारु बहुल ककौरा गाँउमा बित्यो । ककौरामा आएपछि थारु समुदायका केटाहरु नै मेरा साथिहरु बने । मैले नचाहेरै वा नजानेरै पनि उनिहरु बाटै थारु भाषा सिकेँ । उनिहरुको घरमा पाकेका चिजबिज खाएर हुर्किँए । उनिहरुको भाषा, रितिरिवाज, सँस्कृती, लवजबाट सानै देखि प्रभावित भएँ । जब म कोहलपुर आएँ, यहाँ पनि जताततै थारु गाउँ थिए । यहाँ पनि मेरा साथिसँगी थारुहरु नै भए । जब मैले पत्रपत्रिकामा लेखन कर्म शुरु गरें, त्यतिबेलै देखि मैले थारु समुदायसँग जोडिएको आफ्नो रुचि र ज्ञानलाई अनेक लेखबाट जाहेर गरिरहेँ । गहिरो लगाव र भावनात्मक सम्बन्ध बन्नुको पछाडी यिनै बाल्यकालिन स्मृतिहरुले काम गरेका त होलान ?
‘गयर्वा बुडु’ मेरो निम्ति महत्वपूर्ण उपहार थियो । हातमा परेपछी मैले सरसरती नियालेँ । शुद्व थारु भाषामा लेखिएको किताब रहेछ । मैले बोल्ने र यो किताबमा प्रस्तुत थारु भाषामा धेरै नै फरक भेटें मैले । नेपालको पूर्व देखि पश्चिमि सिमानासम्म थारु समुदायको बसोबास रहेको छ । नेपालको सवालमा कुरा गर्दा चौथो बढी बोलिने भाषा हो थारु भाषा । तर पूर्वी नेपालमा बोलिने थारु भाषा र शुदुरपश्चिममा बोलिने भाषामा भौगोलिक र भाषिक प्रभावले होला आकाश-जमिनको अन्तर छ । म बसेको क्षेत्रमा दँगाली र देशौरी गरि दुई भाषिका बोल्ने थारुहरुको बाहुल्यता रहेको छ । हामिले सामान्य बसउठको संगतबाट सिकेको भाषामा त दंगाली, देशौरी मात्रै नभएर हिन्दी भाषा समेत मिसिएको रहेको छ । मैले मिसमास थारु भाषा बोल्दो रहेछु भन्ने कुरा यहि पुस्तक पढेपछी महसुस भयो । मेरा कैयौ पहाडी साथिहरुको तुलनामा म बढी नै थारु भाषा बोल्न र बुझ्न सक्दछु भन्ने घमण्ड ममा सधै भर थियो । मेरो धरातल कस्तो छ भन्ने कुरा ‘गयर्वा बुडु’ किताबले छर्लङ्ग्याईदिएको छ ।
तर जसै मैले ‘गयर्वा बुडु’ पढ्न बसेँ, मलाई निकै कठिन भयो । नढाँटेर भन्नू पर्दा शुरुमा त मैले पहिलो प्याराग्राफ नै राम्ररी बुझ्न सकिन । एउटै बाक्यलाई पनि दुई तीन पटक दोहोर्याई तेहर्याई पढेपछी मात्र मैले पुस्तक भित्रको खास गुलियो महसुस गर्न सकें । अनि त के थियो र मैले रफ्तारमा पढि सिध्याएँ । पुस्तक पढिरहँदा चलचित्रका दृष्य जस्तै गाउँबस्तिका अनेक दृष्यहरु सम्झनामा आउने जाने क्रम चल्यो । पुस्तक पढिसिद्याएपछी पनि त्यो ह्याङ्गओभर मनबाट उत्रीएन । लेखक दहितलाई बोलाएर सँगै बसेर दुई-दुई पटक चिया पियौँ र पुस्तक लेखन गर्भको बारेमा कुराकानी गर्यौं । नियालेर हेरें दहितलाई, थारु समाजले एउटा लेखक पाएको छ । यो प्रतिभालाई हामिले लामो यात्रा हिँड्न प्रेरित गर्नु पर्दछ ।
मैले थारु समुदायमा नाम कमाएका संचारकर्मी तथा साहित्यकार कृष्ण सर्वहारिका थारु भाषाका फेसबूक स्टाटसहरु हेरिरहन्थे । छबिलाल कोपिला, सुशील चौधरी तथा कृष्ण सर्वहारी लगायतको टोलिले दंगाली भाषिकालाई नै थारु जातिको आधिकारिक र अर्गानिक भाषा भनेको पनि पढेको थिएँ । ‘गयर्वा बुडु’ त्यही भाषिकामा लेखिएको कृति रहेछ ।
‘गयर्वा बुडु’ मैले एकैदिनमा पढिसिद्याएँ । हेर्दा सानो र चिटिक्कको छ किताब । जम्माजम्मी एक सय पेजको । आवरणमा चरिरहेका तीन चार वटा गाई र बाच्छाबाच्छिका छाँयाचित्र छन । तिनको पछाडी काँधमा दाउराको भारी बोकेका मानिसको चित्र छ । जसले भेग्वा (लगौँटी) र कमिज लगाएका छन । नाङ्गा खुट्टा हातमा काठको छडी र टाउकोमा गाउँ घरमा सिलाएको कपडाको टोपी छ । काँधमा झोला भिरेका छन । एउटा गयर्वाको झल्को दिन पुस्तकको बाहिरि आवरण शतप्रतिशत सफल छ । आवरणले मलाई एकैपटक मेरो बाल्यकालमा पुर्याईदियो । ककौरा गाउँमा मैले देखेको गाईहरुको लर्को सम्झिँए । अनि तिनका पछि हिँड्ने गोठालाहरु सम्झिएँ । कृतिमा ८ वटा कथा समेटिएका छन । अन्तिममा लेखकले आफ्नै कुरा लेखेका छन । पुस्तकको बारेमा प्रकाशक देखि थारु साहित्यका हस्तीसम्मले मन्तब्य राखेका छन । प्रथमपटक २०७३ सालमा छापिएको यो पुस्तकलाई जंग्रार साहित्यिक बखेरीले प्रकाशन गरेको रहेछ । कृतिको मूल्य सय रुपियाँ राखिएको छ ।
थारु भाषामा कथालाई खिस्सा या बटकोही भनिईदो रहेछ । लेखकले सबै कथाहरु आत्मपरक शैलिमा लेखेका छन । यी कथाहरुको परिबेश एक दुई दशक पहिलेको थारु गाउँको अवस्थाको हो । हरेक कथाहरुले तत्कालिन थारु गाउँहरु र त्यो बेलाको सामाजी आर्थिक र राजनितिक परिबेशको जिवन्त चित्रण गर्न सफल देखिन्छन ।
माथी नै बताईसकिएको छ, संग्रहमा जम्माजम्मी आठवटा कथा छन । शुरुको कथाको शीर्षक ‘छारा’ रहेको छ । छारा कथामा भेडाबाख्रा चराउने बालकहरुको बाल्यस्मृती उधिनिएको छ । टोलका केटाहरु आ-आफ्ना घरका भेडाबाख्रा चराउन जंगल जान्छन । साथिहरुसँगै दिनभर हाँसखेल उठबस हुन्छ । केही साथिहरु मात्र हृदयको नजिक हुन्छन । उनिहरुले आफुले घरबाट ल्याएका खानेकुराहरु बाँडेर खान्छन । तिनैमध्येको भुख्लिया एकदिन आफ्ना बाबुआमा सँगै मालिकको सिरुवा छोडेर अन्तै बसाई सर्छ । उसको सबैभन्दा मिल्ने साथी आफ्नो साथी आफुलाई छोडेर गैईरहेको दृश्यले मर्माहत हुन्छन लेखक । बाल्यकालका साथिहरु जिन्दगिमा कति महत्त्वपूर्ण हुन्छन भन्ने कुरा यस कथामा दर्साईएको छ ।
अर्को कथा छ सिरुवा । थारु समुदायमा जमिन्दारले आफुकहाँ काम गर्ने कृषि मजदुरका लागि बनाईदिएको झुपडिलाई सिरुवा भनिन्छ । कृषि मजदुरहरु आफुलाई जहाँ काम गर्ने हो, तिनै मालिकको खेतबारिमा बनाईएका तिनै झुप्रामा आफूले काम गरुन्जेल आफ्नो बसेरा बनाउछन । कमैया प्रथा थारु समुदाय बाहेक अरु कुनै पनि समुदायमा देखिँदैन । नेपालको सन्दर्भमा कमैया प्रथा उन्मुलन भैईसकेको छ । कुनै बेला तराईक्षेत्रमा अपरिहार्यता मानिन्थ्यो यो प्रथालाई । यो कथा त्यतिबेलाको हो जतिबेला पश्चिम तराईमा कमैया प्रथा बिकराल रुपमा बिद्यमान थियो । कमजोर आर्थिक धरातल भएका थारु समुदायका लोग्ने मानिसहरु बर्षदिनको लागि निस्चित परिमाणमा धान गहुँ या अनाज पाउने शर्तमा जमिन हुनेकहाँ काममा बस्दथे । कतिपय मालिकसँग लिएको ऋण (सौखी) तिर्न नसकेर त्यसैको भरपाई स्वरुप पुस्ता दरपुस्ता कमैया बस्नु परेको दारुणिक ब्यथालाई यस कथाले उठाएको छ । कथाकारले यस्ता कलंकित प्रथाहरुको पर्दा च्यातेर समाजलाई उज्यालो दिशामा अगाडी बढाउनु पर्छ भन्ने चोटिलो सन्देश दिएका छन ।
मैले थाहा पाएको भनेको जल जमिन र जंगलसँग आफ्ना सारा कर्महरुलाई जोडेको अत्यन्त मिहिनेती, लगनशिल, ईमान्दार र सहयोगी जातीमा पर्दछ थारु जाती । उनिहरुले आफुलाई चाहिने नुन, फलाम र तेल बाहेक प्रायः सम्पूर्ण चिजबिज प्रकृतिबाटै जुटाउँदै आएका छन । तिनै मध्येको एकचिज जुन हेर्दा सामान्य देखिएपनि हरेक काममा अति महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । खर (बनकस) जो पहाडमा मात्रै पाईन्छ । थारुहरु पुरै गाउँमा सल्लाह गरेर बन्दोबस्तीका सामान सहित पहाड जाने तयारी गर्दछन । खानपिन देखि ओढ्ने ओछ्याउने बिस्तारा सम्मका बन्दोबस्तीका सामान जुटाउने क्रमको थारु गाउँ निकै गुल्जार र चलायमान देखिन्छ । स-साना भन्ट्याङ्भुन्टुङहरु आ-आफ्ना बाउहरुलाई टाटा फलफुल लाठी तथा बाँदरको बच्चो ल्याईदिन गरेका आग्रहहरु, गाउँबाट निक्लिएको लडियाको लह्रको हेर्दा अलग्गै रौनक देखिन्छ । गाउँमा कति धेरै उल्लास थियो भन्ने महसुस गर्न सकिन्छ । ‘बटिया’ कथामा पहाड गएका सबैका बाउ फर्किँदा पनि एउटा बालक आफ्नो बाबुलाई देख्दैन । देखोस पनि कसरी उसको बाबू खर काट्ने बेलामा पहाडको गहिरो खोँचमा खसेर मर्दछ । बाबुले ल्याईदिने उपहारको प्रतिक्षामा बसेको बालकका आकाँक्षाहरु चकनाचुर हुन्छन, लोग्नेको प्रतीक्षामा बसेकी श्रीमतिको भबिष्य अन्धकार हुन्छ । नियतिको कथा चुपचाप सहनुको बिकल्प छैन ।
अर्को कथा छ ‘ठण्डिबरफ’ । हिँजोआज सहरबजारमा अनेक स्वाद र आकारका आईस्क्रीम पाईन्छन । कुनै बेला बाँसको छेस्कामा गाडिएका बरफहरु लाख थिए बच्चाबच्चिका लागि । यो त्यो समयको कथा हो जतिबेला काठको डब्बामा बरफ राखेर रबरको डल्लो दबाएर भोँपु भोपुं आवाज निकाल्दै बरफ व्यापारीहरु तराईका गाउँ गाउँ पुगेका हुन्थे । केटाकेटिहरुका लागि बरफ निकै महत्वपूर्ण चिज थियो । पैसा हुनेले किनेर खान्थे नहुनेहरु मसुरो गहुँसँग साटेर भएपनि बरफ खाने आफ्नो रहर पूरा गरिछड्थे । बाकसबाट चुहिएको पानी हत्केलामा थापेर हात चाट्थे कैयौं बच्चाहरु । यस कथामा बाल्यकालिन रहर र प्यासलाई सजिब तरिकाले खोतल्न सफल देखिन्छन कथाकार ।
‘काला’ मतलब जादु । ‘काला’ कथामा बिगतमा भारततिरबाट जादु देखाउन, भालु नचाउन अथवा सर्प देखाउदै हिंड्नेहरु, सडकमा विभिन्न पन्छिहरुको अखोटोपहार तेलमा डुबाएर जिउ मर्केको दुखेको निको पार्ने भन्दै तेल बेच्नेहरु, लडिया भर खुर्सानी, आलु, काउली लगेर धानसँग साट्नेहरु, टिकुलि, लाहाका चुरि बेच्नेहरु गाउँ-गाउँ डुलिरहन्थे । थारु गाउँहरुमा आफ्ना जादु-चटक वा जनावरका अनेकन चर्तिकला देखाएर वा आफ्ना उत्पादनहरु अनाजसँग साटेर आफ्नो आजिबिका चलाउने सिमावर्ती भारतिय गाउँका मानिसहरुको दैनिकि मैले पनि आफू हुर्किएको गाउँमा देखेको छु । काला कथा पढ्दै गर्दा मेरा आफ्नै अतितहरु पनि ताजा बनेर सम्झनामा उदाए ।
‘गयर्वा बुडु’ यस संग्रहको आवरण कथा हो । थारु जातिमा बाख्रा चराउनेलाई छेग्रहवा, भैंसी चराउनेलाई भैंसवार, लडिया हाँक्नेलाई लडियावान भने जस्तै गाईगोरु चराउने मानिसलाई गैयर्वा भनिन्छ । केही दशक अघिसम्म थारु समुदायमा ठूलो संख्यामा गाईगोरु पाल्ने चलन थियो । गाईगोरु पाल्नुको पछाडिको एकमात्र कारण खेतबारिको लागि मल र जोत्नको लागि बहरको उत्पादन थियो । पशुपालनको सम्बन्ध कृषिपेशासँग जोडिएको थियो । कृषि भोकसँग जोडिएको अनिवार्य कर्म थियो । त्यसैले गाईपालन त्यतिबेलाको सामाजिक आवस्यकता थियो । गाईगोरुको ब्यवस्थापन र तिनको रेखदेखको लागि गयर्वाहरुको ब्यवस्थापन गरेको थियो थारु समाजले । निश्चित ज्यालादारिमा घर बाहिरका गाईगोरु पनि चराईदिन्थे गयर्वाहरु । उनिहरुको जिन्दगिमा क्रमभंगता वा छुट्टी भन्ने नै हुँदैनथियो । चाहे बर्खा होस या हावा हुरि चलोस । गर्मी होस या ठिहिर्याउने जाडो नै किन नहोस । दैनिक रुपमा गाईको हुल खेददै जंगल जानै पर्थ्यो । बिना गुनासो उनिहरु सधै आफ्नो काममा जोतिईरहन्थे । उनिहरुले सुनाएका घतलाग्दा कथा सुनेर कलिला गयर्वा हरु छक्क पर्छन । रातदिनको कामको सक्रीयता, बुढ्यौलितिर ढल्किएको जिन्दगी, एकदिन सर्पको टोकाईबाट गयर्वा बुडुको देहान्त हुन्छ । नमज्जा लाग्छ मलाई, पढ्दा पढ्दै आँखाबाट आँसु झरेको पनि थाहा पाउँदिन ।

‘डलडल’ कथामा राजदरबारमा भएको हत्या, देशमा लागेको संकटकाल र माओबादी जनयुद्वले थारु समुदायमा पारेका बाछिटाहरु केलाएका छन काथाकार । जिन्दगिको यात्रा अनिश्चयले घेरिएको हुन्छ । बेपत्ता पारिएका रध्वा काकुको जिउँदो या मरेको कुनै खबर पाईदैन । उनी मरेको केही वर्षपछी उनकी श्रीमतीले पनि यो संसार त्याग्छिन । त्यसपछि उनिहरुका संतान टुहुरा हुन्छन । तिनै मध्येको परसड्वा भारत पुग्छ र निकै वर्षपछी फर्किन्छ । भारतबाट फर्किँदा उसको खल्ती भरिएको हुन्छ । उसले आफ्ना बाल्यकालिन साथिहरुलाई भट्टिमा लैजान्छ र बेस्सरी खुवाउँदै आफ्नो धाक र प्रभाव देखाउँछ । नेपालका दुरदराजमा अनेक जाती समुदायमा अनेकन प्रसड्वाहरु छन जो जिन्दगीमा आफ्नो अस्तिव खोजिरहेका छन ।
कथाका हरेक पात्रका जिजिबिषाहरु ले म मर्माहत हुन्छु । ‘म्वर भाग’ नेपाली समाजमा बैदेशिक रोजगारिले जन्माएको साईड ईफेक्टको आवर्तन अथवा ऐना हो । हजारौ युवाहरु सुखी जिन्दगिको सपना बोकेर दैनिक उडिरहेछन देशको भुगोल छोडेर । जिवनका अनेकन सपनाहरु बिदेशका कठिन र जटिल काममा शिथिल हुँदै जान्छन । सबैका सपनाहरु साकार हुँदैनन भन्ने होईन । केहीले आफ्नो सपना भेट्टाए पनि धेरै जना जिन्दगी देखि थाक्छन । ‘डलडल’ का पात्र बिदेशबाट घर फर्किँदा उनिहरुसँग न आफुले कमाएको कमाई हुन्छ न त श्रीमती नै घरमा हुन्छिन ।
‘बाबक चिट्ठी’ ले बाटो बिराएको एउटा बिध्यार्थिको कथा बोलेको छ । गाउँका अनपढ र सोझा दम्पत्तिले आफ्नो छोराको पढाईमा आफ्नो सपना सजाउछन । उनिहरुले खाई नखाई गरेर जोगाएको पैसा सहर पठाउँछन । शुरुमा राम्रो सम्भावना देखाएको छोरा पछिल्ला दिनमा सहरको रसातलमा भासिएको कुरा उनिहरुले थाहा पाउँदैनन । छोराले जति पैसा माग्छ उनिहरुले घरमा भएका अन्नपात र पछि गएर आफू बसिरहेको जमिन समेत बेचेर पैसा पठाउछन र अन्तिममा बाबुले छोरालाई सम्बोधन गरेर अब आफुहरुसँग पठाउनको लागि फुटेको कौडी समेत नरेहेको पीडा जताउँदै पत्र पठाउँछन । पढाईलेखाई यति खर्चिलो हुने कुरा पहिल्यै थाहा भएको भए सायद छोरालाई पढ्न पठाउथेनौं होला । तिम्रो पढाईलाई बिचमै अलपत्र पारेकोमा आफुहरुलाई माफी दिन आग्रह गरेको बाबुको चिट्ठी निकै मार्मिक छ ।
पुस्तकको अन्तिम लेख लेखकको परिचय सहित टुंगिएको छ । नितान्त नौलो र मीठो शैलीमा लेखिएको गयर्वा बुडु थारु समाजलाई नियाल्न मिल्ने साहित्यिक आँखिझ्याल मान्दा अतिशयोक्ती हुँदैन जस्तो लाग्छ । थारु समाजका मिहिन परम्परा, सामाजिक अवस्था, रितिरिवाज र अन्धविश्वासलाई जति सरल ढंगले उठाईएको छ त्यसभन्दा कम बदलिँदो परिबेश अनि राष्ट्रिय अन्तरास्ट्रिय घटनाहरुले ल्याएका परिबर्तनहरुबाट थारु गाउँहरु पनि अछुत बसेका छैनन् भन्ने शक्तिशाली सन्देश पनि दिन कथाकार सफल छन ।
शेखर दहित नेपाली साहित्यमा अथाह संभावनाहरु लिएर आएका छन । उनको पहिलो कृति ‘गयर्वा बुडु’ को महत्व यसकारण पनि विशिस्ट रहनेछ कि यत्तिको शक्तिशाली साहित्यिक कृति यस अघि थारु साहित्यमा लेखिएको थियो भन्ने कुरा कमसेकम मलाई थाहा छैन ।
‘गयर्वा बुडु’ नपढ्नु भनेको थारु समाजको एउटा कालखण्ड पढ्न छुटाउनु हो । हिँजोका दिनमा महेश बिक्रम शाह, रामलाल जोशिहरुले थारुका कथा लेखे । ती कथाहरु गैर थारु समुदायका कलमले लेखिएका थिए । थारु समाजलाई थारु नजरबाट अर्गानिक स्वादमा हेर्नको लागि त शेखर दहित नै चाहिन्छन । कमसेकम मलाई त त्यस्तै लाग्यो । त्यसैले पनि यो कृति सबैको लागि पठनिय छ । ‘गयर्वा बुडु’ नेपाली र अँग्रेजी भाषामा पनि अनुदित होस । म लेखक शेखर दहित बधाई दिन्छु यति मीठो कृति तयार पारेकोमा र शुभकामना पनि दिन्छु आउँदा दिनमा यो भन्दा पनि अझै राम्रा र परिस्कृत कृतिहरु पस्किन सक्नुस ।
हार्दिक हार्दिक शुभकामना बा, शेखर जि ।

धराबासिको ‘रेडस्क्वायर’

लेखक गैरे ब्यापारी तथा साहित्यकार हुन ।