परिचय

“चलचित्र केवल मनोरञ्जनको साधन मात्र होइन, समाजको प्रतिबिम्ब पनि हो ।”
यस भनाइलाई पुष्टि गर्ने नेपाली चलचित्र हो, “यो मन त मेरो नेपाली हो” ।
लेखक तथा निर्देशक नर प्रधानद्वारा निर्देशित यो चलचित्रले राष्ट्रप्रेम, भाषा-संस्कृति, प्रवासी नेपालीको भावना, अनि विशेषतः भुटानी शरणार्थीहरूको पीडालाई मार्मिक र यथार्थवादी शैलीमा प्रस्तुत गरेको छ।

भुटानी शरणार्थी र विस्थापनको यथार्थ

१९९० को दशकमा भुटानबाट निष्कासित करिब एक लाख नेपाली भाषी ल्होत्साम्पाहरूले नेपालमा दशकौं शरणार्थी जीवन बिताए । तिनले न राज्य पाएका, न पूर्ण मान्यता । आफ्नै भाषा, संस्कृति र इतिहास बोकेका ती मानिसहरू नेपालको जमिनमा, तर नियतिवश “अज्ञात” जस्ता बनाइए ।

चलचित्रमा देखिने पहिचान संकट, देशप्रतिको मोह, र नेपाली भाषा र संस्कारप्रतिको निष्ठाले भुटानी शरणार्थी समुदायको कथा बोल्छ । यो सिनेमाले त्यस ऐतिहासिक पीडालाई कलात्मक माध्यमबाट पुनः स्मरण गराउँछ ।

चलचित्रले भाषा र साहित्य कसरी विस्थापित नेपालीहरूको आत्मा बाँध्ने धागो बन्छ भन्ने कुरा सशक्त रुपमा दर्शकसामु ल्याएको छ ।

कथावस्तु

चलचित्रको कथा मूलतः नेपाल बाहिर रहँदासमेत आफ्नो नेपाली पहिचान जोगाउन संघर्ष गरिरहेका नेपाली भाषीहरूको वरिपरि घुम्छ । विदेशमा श्रम गरिरहेका नेपाली युवाहरू, नेपाली भाषा बोल्दै हुर्केका तर देश नदेखेका सन्तानहरू, अनि आफ्नै भूमिबाट लखेटिएका भुटानी शरणार्थी नेपालीहरू,  यी सबै पात्रहरू मार्फत चलचित्रले देश, भाषा र अस्तित्वप्रतिको गहिरो भावनात्मक सम्बन्ध उजागर गरेको छ ।

यस चलचित्रमा एक पात्र विदेशमा काम गरिरहेकाले नेपालीता हराउँदै गएको अनुभूत गर्छ, अर्का पात्रका सन्तानहरू नेपाली बोल्न सक्दैनन् र अर्को पात्रको पहिचान नै संकटमा परेको छ, ती भुटानी शरणार्थीहरूको प्रतिनिधित्व गर्छन् ।

भुटानी शरणार्थीको पीडा र चलचित्र

चलचित्रमा देखिने संवेदनात्मक पक्षहरू, जस्तै:

– “देश छुट्यो, तर मन अझै नेपाली नै छ ।”

– “भाषा हराउँदा संस्कृति हराउँछ ।”

–  “कसैले नचिने पनि हामी नेपाली हौं भन्ने भावना ।”

यी सबै संवाद र दृश्यले भुटानी शरणार्थीहरूको मानसिक, सामाजिक र भाषिक पीडालाई प्रकट गर्छन् ।

भुटानी शरणार्थी नेपालीहरू, जसले न त भुटानमै बाँच्न पाए, न नेपालमै पूर्ण नागरिक माने, तर जसले नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृति कहिल्यै छाडेनन्, तिनको आवाज चलचित्रमा सुन्न पाइन्छ ।

भाषाको एकता र साहित्यको भूमिका

चलचित्रले स्पष्ट सन्देश दिन्छ, “भाषा मात्र संचारको साधन होइन, त्यो पहिचान र अस्तित्वको आधार हो ।”

शरणार्थी, प्रवासी वा देशभित्रका बहुभाषिक समुदायलाई जोड्ने माध्यम नेपाली भाषा नै हो । चलचित्रमा नेपाली गीत, कविताजस्तै संवाद, नेपाली परम्परा र साहित्यिक झल्कोहरू सामेल छन्, जसले दर्शकको आत्मासम्म पुग्ने प्रभाव पार्छ ।

नेपाली भाषा साहित्यले विभिन्न ठाउँमा छरिएर बसेका नेपाली भाषीहरूलाई एउटै सूत्रमा बाँध्न सक्छ, भन्ने कुरा चलचित्रको शिर्षकमै प्रकट हुन्छ, “ूयो मन त मेरो नेपाली हो ।”

शैक्षिक दृष्टिकोणबाट चलचित्रको महत्त्व

सामाजिक अध्ययनको स्रोत:

चलचित्रमा देखिएको शरणार्थी जीवन, सामाजिक विस्थापन, र संस्कृति संरक्षणका दृश्यहरू सामाजिक शिक्षा, मानवअधिकार र राज्य-नागरिक सम्बन्धको अध्ययनका लागि उपयोगी छन् ।

भाषाशिक्षणमा समावेशी अभ्यास:

भाषाको बहुलता र संरक्षणको सवाल, विशेष गरी प्रवासी पुस्ताले नेपाली भाषालाई कसरी ग्रहण गरिरहेका छन् भन्ने कुरा चलचित्रमा प्रस्ट देखिन्छ । यसले भाषाशिक्षणलाई पहिचान, भावना र जगेर्नासँग जोड्ने परिप्रेक्ष्य दिन सक्छ ।

शिक्षक, विद्यार्थी तथा शिक्षाविद्का लागि सन्देश

शिक्षकहरूलाई यस चलचित्रले सामाजिक न्याय, पहिचानको संघर्ष, भाषा र संस्कृतिको शिक्षण-शिक्षण प्रक्रियामा गहिरो सवाल कसरी उठाउने भन्ने उपाय दिन्छ भने विद्यार्थीहरुलाई यस सम्बन्धि बुझ्न र जानकारी पाउन मद्दत गर्दछ । यसबाट निम्न शिक्षण सन्दर्भहरू उभ्याउन सकिन्छ ।:

प्रश्नहरू :

– भाषा गुमाउनु के हो ? यसको दीर्घकालीन प्रभाव के हुन सक्छ ?

– साहित्य र चलचित्रले विस्थापनको कथा कसरी बोल्छ ?

– नेपाली समाजमा शरणार्थीका सवाल किन उपेक्षित छन् ?

– “नेपाली हुनुको अर्थ” भन्ने विषयमा पढाइपछि छलफल गराउने ।

अभिनय र निर्देशन

– विजय बराल, बुद्धि तामाङ, विल्सन विक्रम राई, आयुषा समाल लगायतका कलाकारहरूले निकै सजीव अभिनय गरेका छन् ।

– निर्देशक नर प्रधानले विस्थापन, पहिचान संकट र भाषिक एकतालाई दृश्यात्मक शैलीमा कलात्मक तरिकाले पस्कन सफल भएका छन् ।

– विशेषगरी शरणार्थी पात्रहरूको मौन पीडा, आङ ढाक्ने झोला पछ्याएर हिँड्ने चित्रहरू, र देश सम्झँदै गाइने लोकगीतहरूले मन छोएर जान्छ ।

छायांकन, संगीत र संवाद

– छायांकनले नेपालको प्राकृतिक सौन्दर्य मात्र होइन, शिविरका जीवन-दृश्यहरू, परदेशी शहरका एक्लोपन, र मनको पीडालाई जीवन्त रूपमा उतारेको छ ।

– संगीत भावनात्मक छ, देशप्रेम, बिछोड र संघर्षका भावनालाई गहिरो बनाइदिन्छ ।

– संवादहरू साहित्यिक छन्, कहिले कविता झैं लाग्छ, कहिले तीतो यथार्थको झट्का दिन्छ ।

समिक्षात्मक दृष्टिकोण : सन्देश र प्रभाव

सकारात्मक पक्षहरू :

– सामयिक र संवेदनशील विषयवस्तु

– नेपाली भाषा र साहित्यको महत्त्वलाई केन्द्रीय रूपमा प्रस्तुत

– शरणार्थी र प्रवासीको पीडालाई कलात्मक ढंगले चित्रण

– अभिनय, निर्देशन र संगीत सशक्त

सुधार गर्न सकिने पक्षहरू :

– केही दृश्यहरू लम्बिएका छन्

– कथावाचनको गतिमा बीचमा अलिक ढिलाइ महसूस हुन सक्छ

निष्कर्ष 

“यो मन त मेरो नेपाली हो” केवल चलचित्र होइन, यो एक पहिचानको खोजी हो । यो भाषाको सम्मान, साहित्यको शक्ति र नेपाली मनको बलियो आत्माको प्रस्तुति हो। भुटानी शरणार्थीहरूजस्ता पीडित पात्रहरूको आवाजलाई पर्दामा ल्याउँदै चलचित्रले नेपाली भाषा-संस्कृति र एकताको नयाँ परिभाषा दिएको छ ।

नेपाली भएर कतै पनि बस्नुहोस्, यो चलचित्र तपाईंको मन, भाषा र संस्कारसँगको सम्बन्धलाई पुनः पुष्टि गर्ने माध्यम बन्न सक्छ ।